Παρουσίαση βιβλίου: Ἡ Μικρασιατικὴ Ἐκστρατεία (1919-1922). Ἀπὸ τὸ Ἔπος στην Τραγωδία

Κριτική – παρουσίαση Χρίκλεια Δημακοπούλου

Ἀπὸ τὸν συνεργάτη τῆς «Ἑστίας», λαμπρὸ ἱστορικό, λόγιο καὶ φιλόλογο κ. Σαράντο Ἰ. Καργάκο ἐξεδόθη προσφάτως σὲ δύο τόμους ἡ μακρὰ μελέτη: Ἡ Μικρασιατικὴ Ἐκστρατεία (1919-1922). Ἀπὸ τὸ Ἔπος στην Τραγωδία (Ἀθήνα 2010, κεντρ. διάθ. Περιτεχνῶν, τηλ. 210/8826392).Ὁ συγγραφεὺς δεν χρειάζεται συστάσεις, καθὼς τουλάχιστον οἱ ἀναγνῶστες τῆς «Ἑστίας» γνωρί­ζουν τὴν ποιότητα καὶ τὴν εὐθύνη τῆς γραφῆς του ἀπὸ τὰ τακτικὰ ἑβδομαδιαίῖα σημειώματά του στήν ἐφημερίδα κατὰ Παρασκευήν. Οἱ περισσότεροι τὸν γνωρίζουν καὶ ἀπὸ τὸν ἀστείρευτο πλοῦτο τῶν βιβλίων του, κυρίως ἱστορικῶν καὶ δοκιμιακών, ἀλλὰ καὶ τα­ξιδιωτικὼν καὶ γλωσσικῶν καὶ ποικίλων ἀκόμη ποὺ ἀκάματος προσφέρει συνεχῶς στο ἀναγνωστικὸ κοινό. Ἀπευθύνεται πάντο­τε σὲ ἐκείνους ποὺ θέλουν να ἀκούσουν.

Τὸ δίτομο αὐτὸ ἔργο εἶναι καρπὸς μακροῦ προβληματισμοῦ καὶ ἐνασχολήσεως ἐπὶ τοῦ θέματος, ἀφοῦ ἄλλωστε εἶχε ἐκδώσει καὶ τὸ 1984 μία μικρότερη μελέτη: Ὁ Μικρασιατικὸς Πόλεμος (ἐκδ. Gutenberg). Εἶναι ἐπίσης καρπὸς τῆς διδασκαλίας του στό Λαϊκὸ Πανε­πιστήμιο τῆς «Ἑταιρείας τῶν Φίλων τοῦ Λαοῦ» καὶ νεώτερης ἐρεύνης τῆς πλουσιωτάτης βι­βλιογραφίας ἐπὶ τοῦ θέματος. Θὰ ἦταν εὔκολο να ἀντιδράςῃ ὁ ἀναγνώστης μὲ τὸ ἐπιφώνη­μα: «Α! ἄλλο ἕνα βιβλίο για τὴν Μικρασιατικὴ Ἐκστρατεία» καὶ να μείνῃ μὲ τὴν ἐντύπωση ὅτι δέν πρόκειται γιά κάτι τὸ δια­φορετικό. Καὶ ὅμως ὁ κ. Καρ­γάκος προσφέρει κάτι πραγμα­τικὰ διαφορετικό. Δέν υἱοθετεῖ καμμία ἐκ τῶν δύο ἀντιμαχομέ­νων θέσεων περὶ τῆς Μικρασια­τικὴς Ἐκστρατείας, οὔτε τῶν Βενιζελικῶν, οὔτε τῶν Ἀντιβενιζελικῶν. Προσεγγίζει τὸ ζήτημα ἐξ ἀποστάσεως καὶ χωρὶς συναι­σθηματικὴ δέσμευση καὶ ἰδιαίτερο θαυμασμὸ πρὸς πρόσωπα καὶ μορφές. Ἔτσι ἐπιτελεῖ πράγματι τὸ ἔργο τοῦ ἱστορικοῦ, ποὺ ἔχει ὣς καθῆκον τὴν καταγραφὴ τῶν γεγονότων πρωτίστως «ἵνα μὴ ἐξίτηλα γένηται». Προστασία τῆς μνήμης εἶναι τὸ ἔργο τοῦ ἱστορικοῦ ὅπως τὸ κατανοεῖ ὁ κ. Καργάκος καὶ αὐτὸ ἐπιχειρεῖ πάντοτε. Ἐπειδὴ ὅμως δεν παύει οὒδ' ἐπὶ στιγμὴν νά εἶναι καὶ Δάσκαλος, ἀντλεῖ για τὸν ἀναγνώστη του καὶ τὰ δέοντα διδάγματα ἀπὸ τὰ περιγραφόμε­να γεγονότα, ὥστε ἡ διαφύλαξις τῆς μνήμης νά εἶναι χρησίμη καὶ να συνδράμῃ στην ἀποφυγὴ τῶν αὐτῶν λαθῶν στο μέλλον.

Για τὴν συγγραφὴ τῶν δύο τόμων τῆς Μικρασιατικῆς Ἐκστρα­τείας ὁ κ. Καργάκος ἤντλησε ἐπιμελῶς ἀπὸ τὴν ἐπίσημο πολύτομο Ἱστορία τῆς Ἐκστρατείας, ἐκδοθεῖσα ὑπὸ τῆς Διευθύνσεως Ἰστορίας Στρατοῦ. Τὸ ἐν λόγῳ ἔργο εἶναι πολύτιμο για ἐκεῖνον ποῦ εἶναι εἰς θέσιν να κατανοήςῃ τοὺς στρατιωτικοὺς ἑλιγμοὺς καὶ τὶς ἐπιχει­ρήσεις. Ἀπαιτεῖ εἰδικὲς γνώσεις καὶ ὑπομονὴ ὥστε ἀπὸ τὶς χιλιάδες σελίδες να συναχθῆ τὸ χρήσιμο στον γενικὸ ἀναγνώστη. Αὐτὸ τὸ ἔκαμε ὁ κ. Καργάκος. Καὶ δεν ἐφείσθη κόπου καὶ προσπαθείας. Πέρα τούτου ὅμως ἔκαμε χρῆσιν καὶ τῶν πολλῶν ἄλλων εἰδικωτέρων μελετῶν ποὺ ἐγράφησαν για τὰ γεγονότα ἐκεῖνα ὑπὸ τῶν πρωταγω­νιστών, στρατιωτικῶν κυρίως ἀλλὰ καὶ πολιτικῶν, ὑπὸ ἱστορικῶν ἐπιστημόνων, ὑπὸ δημοσιογράφων καὶ ἄλλων. Ἀνέτρεξε καὶ σὲ ὅλως εἰδικὴ ἀρθρογραφία, καὶ σὲ ὑλικὸ διάσπαρτο σὲ βιβλία λαο­γραφικὰ καὶ ἀναφερόμενα σὲ τοπικὴ ἱστορία, στο προσφυγικὸ ζή­τημα, σὲ κάθε δυνατὴ βιβλιογραφικὴ πληροφορία, ἐνῶ δεν παρέλει­ψε καὶ τὴν χρήση ἀνεκδότου ὑλικοῦ ἐκεῖ ποὺ αὐτὸ ἦταν ἐφικτό.

Πρέπει να σημειώσωμε ἐδῶ ὅτι εἶναι λυπηρὸ πῶς τὰ σημαντικὰ ἔγγραφα τῆς Ὕπατης Ἁρμοστείας Σμύρνης δέν παρεδόθησαν ποτὲ στα ἑλληνικὰ Κρατικὰ Γενικὰ Ἀρχεῖα. Πρέπει να εἰκάσωμε ὅτι συμπαρελήφθησαν ὑπὸ τοῦ Ἀριστείδου Στεργιάδου ὅταν αὐτὸς ἐγκατέ­λειψε τὴν Σμύρνην ἐπὶ βρεταννικοῦ καὶ ἐν συνεχείᾳ γαλλικοῦ πλοίου καὶ μετέβη ἀπ' εὐθείας στην Γαλλία χωρὶς να διέλθῃ ἐξ Ἀθηνῶν. Ὁ Στεργιάδης δέν ἐλογοδότησε ποτὲ πρὸς τὴν Ἑλλάδα, ἴσως διότι δεν εἶχε διορισθῆ ἀπὸ τὴν Ἑλλάδα στο ἀξίωμα τοῦ Υπάτου Ἁρμοστοῦ. Τοιοῦτος διορισμὸς δεν ὑπάρχει στην Ἐφημερίδα τῆς Κυβερνήσεως. Ἐξ ἄλλου, τὸ προσωπικό του ἀρχεῖο λανθάνει, πιθανῶς εἰς χεῖρας τῶν ἀπογόνων του ἢ ἄλλων. Ἑπομένως ἡ βασικὴ ἀρχειακὴ πηγὴ γιά τὴν πολιτικὴ διοίκηση καὶ τὴν οἰκονομικὴ ὑποστήριξη τῆς Μικρασια­τικῆς Ἐκστρατείας ἐξ ἐπιτοπίων πόρων δέν εἶναι προσιτή.

Ἐξ ἄλλου πρέπει νά προσθέσωμε ὅτι καὶ τὸ ἀποκείμενο στην Διεύθυνση Ἱστορίας Στρατοῦ ἀρχειακὸ ὑλικὸ (περισσότεροι ἀπὸ 600 φακέλλους) δεν ἔχει χρησιμοποιηθὴ ἐν τῷ συνόλῳ τοῦ οὔτε κάν για τὴν συγγραφὴ τῆς ἐπισήμου Ἱστορίας τοῦ Μικρασιατικοῦ Πολέμου. Τοῦτο γνωρίζω ἐκ προσωπικῶν ἐρευνῶν. Πέρα δὲ τούτου, προ­φανῶς λανθάνει καὶ ἄλλο ὑλικό, ἀναφερόμενο στήν λειτουργία τῶν μετόπισθεν ἐν Ἑλλάδι, ἐνῶ τὸ ὑλικὸ περὶ τῶν ἐκστρατειῶν στήν Θράκη θὰ ἔπρεπε να συμπληρωθῆ διὰ τοῦ ἐπίσης λανθάνοντος ἤ ἀταξινομήτου εἰσέτι ὑλικοῦ τῆς Γενικῆς Διοικήσεως Θράκης καὶ τῆς Υπάτης Ἁρμοστείας Κωνσταντινουπόλεως.

Αὐτὰ γράφονται γιά νά καταδειχθῆ ἀφ' ἑνὸς ἡ κρατικὴ ἀβελτηρία γιά τὴν διασώση τῆς μνήμης (ἀφοῦ στα Γενικὰ Ἀρχεῖα τοῦ Κρά­τους, χωρὶς τὴν εὐθύνη τῆς ὑπηρεσίας των, ἡ συστηματικὴ καὶ γενι­κὴ ταξίνομησις ὑλικοῦ διακόπτεται περὶ τὸ ...1844!) καὶ ἀφ' ἑτέρου ἡ ἡράκλειος προσπάθεια ἀναζητήσεως τῆς ἀληθείας στήν ἀπεράντη βιβλιογραφία ποὺ διέτρεξε ὁ κ. Καργάκος.

Τὸ βιβλίο καταγράφει σὲ δύο τόμους τὰ γεγονότα. Ὁ Α' τόμος ἐξε­τάζει τὴν περίοδο 1919-1920 καὶ ὁ Β' τὴν ἀντίστοιχο τοῦ 1920-1922. Τὰ σύντομα κεφάλαια διευκολύνουν τὴν παρακολουθήση τῆς ἐξιστορήσεως, ἐνὼῶ ἡ ἐνταξις χρησίμων ἀποσπασμάτων ἐκ τῆς βιβλιογραφίας καθιστᾶ τὸ κείμενο περισσότερο ἐνδιαφέρον καὶ ζωηρό. Δεν «ἐξορί­ζονται» αὐτὲς οἱ μαρτυρίες σὲ ὑποσημειώσεις ὅπου κανεὶς δέν θὰ διά­βαςῃ τὶς πληροφορίες. Ἀντιθέτως, «ἀνοίγουν τὴν ὀρέξη» τοῦ ἀνάγνώστου να γνωρίσῃ τὰ αὐτούσια βιβλία καὶ να προσεγγίςῃ τὸ πνεῦμα τῆς ἐποχῆς ἐκείνης. Ὁ Α' τόμος περιγράφει τὸ ἔπος, δηλαδὴ τὴν ἀπίστευτη περιπέτεια τῆς μεταβάσεως Ἑλληνικοῦ Στρατοῦ στην Ἰωνιὰ μετὰ ἀπὸ περισσότερα ἀπὸ 500 ἔτη πού τὰ ἐδάφη αὐτὰ εἶχαν περιέλ­θει στους Ὀθωμανούς. Ὁ Β' τόμος καταγράφει τὴν μετάπτωση στήν τραγωδία, ποὺ ὁδήγησε στὴν Καταστροφὴ τῆς Σμύρνης καὶ τὴν ἀπο­χώρηση τοῦ Ἑλληνικοῦ Στρατοῦ μαζὶ μὲ 1,5 ἑκ. προσφύγων. Καὶ ὁ κ. Καργάκος ἀποδίδει τὴν μετάπτωση στον λαϊκισμὸ καὶ στην ἀδυναμία τῆς Ἑλληνικῆς πολιτικῆς ἡγεσίας να κατανοήςῃ ποιές ἔπρεπε νά εἶναι οἱ κινήσεις στό διαπλασθὲν νέο διεθνὲς περιβάλλον τοῦ 1920 καὶ ἑξῆς. Ἡ στήριξις τοῦ Λόυδ Τζὼρζ δεν ἀποτελοῦσε καὶ στήριξη τῆς Βρεταννίας ὅπως ἐνομίζετο, ἐνῶ ἡ Ῥωσία ὑπὸ τὸν Λένιν ἐνίσχυε τὸν Κε­μὰλ καὶ ἡ Γαλλία καὶ ἡ  Ἰταλία ἐπίσης διότι διέβλεπαν στὴν νέα Τουρ­κία μία σημαντικὴ ἀγορὰ τῶν προϊόντων τῶν.

Ἡ ἐργασία τοῦ κ. Καργάκου προσθέτει ἕνα σημαντικὸ ἀπόκτη­μα στήν περὶ Μικρασιατικῆς Ἐκστρατείας βιβλιογραφία. Μὲ νηφά­λιο ὕφος, διάθεση ἀντικειμενικότητας καὶ στοχαστικὴ προσέγγιση τῶν τότε παθῶν, προσφέρει στον ἀναγνώστη ἕνα βιβλίο ποὺ ἄριστα εἶναι δυνατὸν να ἀποτελέσῃ εἰσαγωγὴ τοῦ μὴ γνωρίζοντος σὲ ἐξα­κριβωμένα γεγονότα καὶ προσεκτικὲς κρίσεις. Κάτι ποὺ στην ἑλλη­νικὴ βιβλιογραφία οὔτε εὔκολο εἶναι οὔτε σύνηθες.