Αισχρολογία: η κουλτούρα της ντροπής

Αναμφισβήτητα μία από τις παραμέτρους της νεανικής βίας είναι το βίαιο λεξιλόγιο, η αισχρολογία, που η σημερινή νεολαία σε συντριπτικό ποσοστό έχει υιοθετήσει ως κώδικα επικοινωνίας. Το επιθετικό λεξιλό­γιο αυξάνει την επιθετικότητα. Διότι στη βρισιά αναγκάζεται κανείς συχνά ν' απαν­τήσει με μια γροθιά. Ας προσπαθήσουμε, λοιπόν, να προσεγγίσουμε το ζήτημα αυτό από μια γενικώτερη παιδαγωγική σκοπιά.

Είναι γεγονός ότι το υβριστικό, το χυδαίο λεξιλόγιο συνιστά μία μορφή λε­κτικής βίας, που συχνά είναι πιο οδυνηρή και από τη σωματική. Κι ακόμη είναι αδιαμφισβήτητο ότι πολύ συχνά η λεκτική βία αναπαράγει τη σωματική. Αποτελεί τρόπον τινά, το έναυσμα για τη γενικώτερη εκδήλωση της βίας. Συμβαίνει και στην περίπτωση αυτή ό,τι και στην κακοκαιρία: πρώτα ακούγεται η βροντή και μετά ακολουθεί η αστραπή. Η βρισιά έχει σαν συνεπακόλουθο τη γροθιά.   Διότι οι υβριστικές και χυδαίες εκφράσεις έχουν σαν αποτέλεσμα τη διέγερση του ενστίκτου και τη συσκότιση της λογικής. Ο υβριζόμενος άνθρωπος σχηματίζει, όχι πάντα άδικα την αντίληψη, ότι μια γροθιά είναι πιο πειστι­κή από μια ευπρεπή συμπεριφορά. Δυστυ­χώς στις ύβρεις δεν μπορείς ν' απαντήσεις με επιχειρήματα. Ούτε πάλι είναι δυνατόν να κατέβει κανείς στο επίπεδο του υβριστή και στις ύβρεις ν' απαντήσει με ύβρεις.

Αυτά ίσχυαν σ' όλες τις εποχές. Στη δική μας εποχή όμως η αισχρολογία έγινε συρμός και φυσικά διασυρμός. Μερικοί, που θέλουν όλα να τα δικαιολογούν και να τα ιδεολογικοποιούν, καταφεύγουν στον Αριστοφάνη ή στους περίφημους «γεφυρισμούς», στις ύβρεις και τα σκαμπρόζικα πειράγματα που αντήλλασσαν οι Αθη­ναίοι κατά την επιστροφή τους από τα Ελευσίνια Μυστήρια στο γεφύρι του Κηφισού. Λησμονείται όμως μια «λεπτο­μέρεια»: οι αρχαίες θεατρικές παραστάσεις —άρα και οι κωμωδίες— ήταν μέρος θρη­σκευτικών τελετών κι είχαν έναν καθαρτι­κό χαρακτήρα. Το ίδιο και οι «γεφυρισμοί». Ό,τι δεν έπρεπε οι άνθρωποι να λένε στην καθημερινή ζωή τους, το έλεγαν σε κάποια γιορτή, όπως συνέβαινε σε νεώ­τερη εποχή με το καρναβάλι. Ασφαλώς, κύριο στοιχείο των αρχαίων Αθηναίων ήταν η ευτραπελία, που έδειχνε ανεβασμένο κοινωνικό επίπεδο, κάτι που μόνο η ζωή στο άστυ μπορούσε να εξασφαλίσει. Από εδώ προέκυψαν και οι όροι «αστείος» και «αστείο». Η τελευταία λέξη σε νεώτε­ρη εποχή λέγεται «χωρατό», που πιθανόν να προέρχεται από τη λέξη χώρα, που σημαίνει την πόλη. Αυτό που εμείς λέμε «αστείο», οι αρχαίοι το έλεγαν ευτραπελία. «Ἡ γάρ εὐτραπελία πεπαιδευμένη ὕβρις ἐστίν», λέγει ο Αριστοτέλης (Ρητορ. 1389,b18). Το «πεπαιδευμένη ὕβρις» απο­δίδεται σήμερα διεθνώς με τον όρο «χιού­μορ», που αποτελεί εξευρωπαϊσμένη έκφραση της ελληνικής «χυμός»! Εκ­φράζει, δηλαδή, κάτι χυμώδες, όχι θυμώδες.

Το πόσο αποστρέφονταν οι αρχαίοι την αισχρολογία φαίνεται από το γεγονός ότι στο πρώτο και κορυφαίο ποιητικό δημιούργημα όλων των αιώνων, την Ιλιά­δα, που είναι περιγραφή συγκρούσεων κατά πρώτο λόγο λεκτικών και ακολούθως στρατιωτικών, οι ανταλλασσόμενες ύβρεις, ακόμη και αυτές ανάμεσα στον Αγαμέ­μνονα και τον Αχιλλέα, δεν ξεφεύγουν από τα πλαίσια της ευπρέπειας. Γι' αυτό άλλωστε η ραψωδία αυτή πάντα διδασκόταν στα σχολεία μας. Εξαίρεση μέσα στην Ιλιάδα αποτελεί η περίπτωση του Θερσίτη, που μιλάει με απρεπείς εκφράσεις κατά του Αγαμέμνονα, πράγμα που υποχρεώνει τον Οδυσσέα να τον «καταχερίσει» για να τον συνετίσει. Από τ' όνομα του Θερσίτη γενικά ο άκοσμος τρόπος ομιλίας ονομά­σθηκε «θερσιτισμός».

Θα πίστευε κανείς, ακούγοντας